Zevri Kurtbedinov, vatanı Qırımdan uzaqta doğıp östi. Orta Asiyada yaşadı, oqudı ve geofizika saasında mütehassıs olıp çalıştı. Qırımtatar halqınınıñ sürgünliginiñ 78-ncı yıllığı arefesinde Zevri ağa, halqınıñ taqdiri aqqındaki tüşüncelerinen paylâştı. QIRIM.News: Zevri ağa, qırımtatarlarnıñ taqdiri aqqında bugünge qadar çoq şey aytıldı ve yazıldı. Özüñiz, halq sürgün etilgen vaqıtta dünyağa keldiñiz, amma qoranañız o qorqunç vaqialarnı nasıl keçirgenini mıtlaqa bilesiñiz olsa kerek, öyle degilmi? Zevri Kurtbedinov: Bizde de aman-aman er qırımtatar ailesinde olğanı kibi oldı: babam cebede olğan vaqıtta, anam sürgün etildi... Saba saat 4-te evimizden quvdılar, yüzsüzce ayvan vagonlarına yüklep, belli olmağan yerlerge alıp kettiler. Bütün faşistler kirli işlerini sabanıñ 4-ünde yapıp başlar. Vagonlar tar ve avasız edi. Yaz keleyata edi: Asiya sıcaq, er kes hasta, yolda ölip kete, kömecek kimse yoq ve bunıñ içün bir fırsat bile yoq edi. Ne suv, ne aş bar... O künler halqımıznıñ başından keçkenler aqqında çoq ikâye bar, bu sistemanıñ zalımlığı sıñır tanımaz. Bizimkiler Mirzaçülge tüşti; bu, Özbekistannıñ çöl qısmındaki bir yer; sahra, işte. Soñ, Kansayğa köçtik. Soñ ise, daa uzun müddet qalınabilecek bir yerge keldik: Çapayevge, anda sağınaqta yaşadıq. Anam bu qadar kiçik olıp turıp, bütün detallerni hatırlağanıma şaşa edi. Soñ ise, babam qaytqan soñ işçi olıp çalışqan zavodğa kettim. İnsanlar öle edi, menim dört ecdadım birinci yıl içinde öldi. Kömecek bile kimse yoq edi. Artıq rahmetli olğan emcem, o vaqın on üç yaşında edi, nasıl etip yalıñız başına kömgenini aytıp bergen edi: boldurğanından yuqlap qala; çaqallar mezarlarnı açıp cesetlerni kemirip taşlay edi... İkâye etip bermek pek ağır kele edi... Diñlemek te... QIRIM.News: Qorantañız sürgünlik yıllarında nasıl yaşadı? Zevri Kurtbedinov: Qorantamızda yedi bala bar edi. Er kes aman-aman sıfırdan ayaqqa tursatıldı. Yaş nesilimiz, demografikanı evelki nesillerden ögrenip alsa yahşı olur edi. Şimdi bala doğurmaq içün başta ev qurmaq, maşna almaq kerek dep oturalar… Şimdi qarşılaşqan bu faşizmge – rus faşizmine – mania olmağa istesek, bu saçma-sapan şeylerni başımızdan köterip atmaq kerekmiz. Sürgünlik yerlerine kelgen soñ insanlar yerleşmege başladı. Er yerde farqlı qabul etildik. Amma çoqusı yerde bizni quçaqlarını açıp beklemediler, elbette. Yerli halq, biz canavarcasına kelip er kesni öldürecekmiz kibi azırlandı. Soñ, elbette, musulmanlarnıñ Quran oquğanını kördiler. Soñ işler tüzelip başladı, lâkin yaşamaq pek ağır edi. Mektepke qatnap başlağanımda, babam iş yerinden 37 ölçüli çızma ketirgen edi, qışta onı kiydim. QIRIM.News: Qırımtatarlarnıñ vaziyeti yañlış, anormal olğanını nasıl ve ne vaqıt añladıñız? Zevri Kurtbedinov: Daa bala olğanımada halqımızda bir şeylerniñ yañlış olğanını farq etip başladım. Biz ve başqalar arasında biraz farq bar edi. Mektepte vaziyetimizni daa çoq is ettim. Bizge satqın dey ediler. Öyle olmağanını isbatlamaq kerek edim. Balalıqta yumruqlardan başqa ne delili olabilir ki... Orta sınıfqa keçkenimde işler böyle devam etip olamaycağını añladım, başqa bir yol tapmaq kerek edim. Malümat qıdırmağa başladım, iç bir şey yoq edi. Büyüklerniñ laflarını diñledim, olarğa daa yaqın olmağa tırıştım. Büyükler bizni qorudı, amma men kim olacağımnı ve ne yapacağımnı añlap başladım. Biraz da saf edim, parlaq kelecegimiz olacağına inana edim. Bir qaç yaramay adam bar, olarnen küreşmek kerek dep belley edim. Faqat er şey o qadar qolay olmağanı ortağa çıqtı. Mektepten mezun olğan soñ institutqa kirmege tırıştım, meni qabul etmediler, imtianlarda mahsus alçaq ball bere ediler, imtianlardan yahşı keçkenimde vesiqalarımnı coyğan ediler. Amma men vesiqalarımnı taptım, yañıladım ve oqumağa başladım. Tasilim sürgen vaqıtta talebelerni qıdırdım, cumaaqşamı künleri, taqipke oğrağanımız içün, başqa-başqa yerlerde toplandıq. Ve halqımıznı nasıl etip Vatanımızğa qaytaracağımıznı ve nasıl ğayrıdan yaşatacağımıznı muzakere ete edik. QIRIM.News: Cenkten soñ qırımtatarlar Ana-Vatanlarına qaytmaq içün nasıl mucadele etti? Zevri Kurtbedinov: Student olğan yıllarımda çeşit türlü mitinglerde, toplaşuvlarda iştirak ettim. SBKP Merkez Komitetinden ve partiya devletiniñ bütün idareciliginden başlap, bütün cumhuriyetlerniñ başkentlerine qadar çeşit türlü maqamlarğa mektüpler yazdıq. Mektüpler, muracaatlar yollap çıqtıq, asılında bütün cumhuriyetler qırımtatarlarnıñ tarihından haberdar olmalı edi, amma iç bir şeyden haberleri yoq kibi davrana ediler. Bizlerni unutmağa niyetli ediler. Atta “qırımtatarlar” degil de, “tatarlar” dep yazıla edik. Milletimizni körmege bile istemey ediler, kim olğanımıznı añlamaq içün gizli kodları bar edi. Yıl 1984-ke kelgen edi ki, men bilerek yalñış, uydurıq tüşüncelerniñ tarqatıluvı sebebi altında tevqif etilgenimde, Sibirdeki bir koloniyada koloniyanıñ başı, yüzsüzce kimsege qaysı milletke ait olğanımnı aytmağa yasaq etken edi. “Qırımtatar” degil de, tatar demege emir etti. Oña, radioda mabüs Kurtbedinovğa milletini aytmamağa emir etkenini aytmağa tevsiye ettim. Qalğanı ise, menim işim. Tevqifhanelerde, mahkemelerde qabaatımnı qabul etmedim, özümni qabaatlı körmedim ve er yerde bunı qayd etmege tırıştım. Sistema bir taraftan vahşiy ve zalım, diger taraftan carlı ve ekiyüzlü edi. Netice olaraq Birlikniñ dağılğanını da körgen oldıq. QIRIM.News: Qırımtatarlarnıñ sürgünlik yıllarında, Qırımğa qaytqan soñ ve Rusiyeniñ Qırımnı işğal etkeninden soñ meydanğa kelgen esas problemaları nelerdir? Zevri Kurtbedinov: Sürgünlikte eñ büyük problema fuqarelik, parasızlıq, nufusnıñ çalışabilgen bir kısmınıñ yoqluğı edi, çoq insan öldü. Yerli halqnıñ ağır davranışı, komendant rejimi bar edi. 1957-den evel yüksek tasil almaq imkânsız edi. Bazı zenaatlarğa nisbeten sıñırlavlar mevcut edi. Ekimler yetersiz, çeşit türlü hastalıqlar çoq edi. Bir sürü insanlar öle edi. Halq areketimizniñ veteranı Cebbar ağa Akimov aytıp bergeni kibi, o vaqıtları çalışqan Bekabad hastahanesinde, qırımtatarlar arasından em hastalar, em de doğuruv yapqan qadınlar bilerek öldürile eken. Bu, iç kimse tarafından tilge ketirilmegen kerçek bir faşizm edi. Bundan ğayrı, ailelerniñ ayrı qalması. Ayrıca, taqip; adamlar dinleri tarafından boyun borçları olğan vazifelerini yerine ketirip olamay ediler; serbestlik yoq edi. İnsanlarnıñ dinlerini ögrenip kütmege imkânları yoq edi. Qırımda, qaytqan soñ komendant rejimi esasen devam ete edi. Sıñırlavlar alâ daa bar edi. İnsanlarnı evlerinde qayd etmey ediler, evlerinden quvula ediler, bazı zenaatlar kene de yasaq edi. Bunıñ üstüne, akimiyetniñ qırımtatarlarğa qarşı nefreti, bizni qırımtatarlar olaraq tanımağa istemegenlerinden zaten belli ola edi. Ve, ayrıca, abidelerniñ yoq etilüvi, coğrafik adlarnıñ deñişüvi. Amma halq kene de aq-uquqları oğrundaki davasını devam ettirdi. Yañı Sovet – raşist ükümet – putinizmniñ ğayrıdan kelmesinen beraber, tüşüncelerini serbest bir şekilde ifade etken qırımtatarlar daa zalım bir taqipke oğradı, işbirlikçiler ise daa yahşı bir davranış “qazandı”. Teñ şaraitler talap etken ve qırımtatar olğanlarını aytqan qalğan qısım ise taqip etile. Namuslı kişilerge büyük cezalar berile. Şimdiki vaziyet, sovet vaqıtlarından daa yahşıdır dep tüşünmeyim. Yaqınlaşqan amanlıq, bir aldatmacadır, qırımtatarlarnı primitiv variantta köstermek arzusı. Asılında serbestlik yoq, irade yoq, insanlar ezilgen bir alda. Devlet tarafından ezilgen. Allağa şükürler olsun, halqımıznıñ ruhu sarsılmaz. Tam zaferimizgece aynı qalır dep tüşünem. Qırımtatarlarnıñ kârına ya da olarğa qoltutmaq niyetinen çeşit türlü seviyelerde bazı devlet aktlarnıñ qabul etilgenine baqmadan, bularnıñ episi kösterişlidir. Qırımtatarlarnı nasıl istemegen olsalar, mustaqilligimizni ğayrıdan tiklememizge nasıl qarşı olsalar, öyle de qaldı. Bu rus-sovet-çekist sisteması, digerlerini yoq etkenleri kibi aynı şekilde yoq etilmelidir. Akis taqdirde, iç bir şey olıp çıqmaz. Ukrainadaki sovetten soñ olğan devir aman-aman bütünley bu sistemağa esaslanğan edi. Bir vaqıtlar SBUğa KGB-FSBniñ bir şubesi der edim bile. Sistema o qadar teren yerleşti ki; şimdi bile, ciddiy bir sarsıntı olmadan iç bir şey deñişmez. Devletniñ qırımtatarlarğa zararınıñ tazminatı tölenmegence unutmaq mümkün olmaz. Tıpqı şimdi Rusiyeniñ açqan cenkinden, öldürilgen insanlardan, yıqılğan ev ve şirketlerden Ukraina ögünde mesüliyetli ve borçlu olğanı kibi – onı kapitulâtsiya, afular ve tam tazminat beklemekte. İşte şunıñ içün ğayret köstermelimiz. Bu sözler olarnıñ qulaqlarına alâ daa tanış kelse, rus halqı qurtarılabilir. Degil ise, o vaqıt, işte, halq yoq etilir. Atta öz özlerini yoq eterler. QIRIM.News: Közetüvleriñizge köre, Ukraina maqamlarınıñ qırımtatarlarğa qarşı davranışı deñişemi? Öyle olsa, nasıl deñişe? Zevri Kurtbedinov: Umumen, qırımtatarlarğa qarşı davranış pek deñişmedi. Mevcut muzaffer prezident altında bir şeylerniñ deñişecegine dair ümüt bar. Bundan 60-70% eminim. Daa ne aytılabilir ki? ...Bank esabımda toplanğan pensiyamnı bile alâ daa alıp olamayım.... Anda on biñ dollar toplanğan. 2014-ten berli alıp olamayım. Başta hususiy bir bank edi, soñ devletke ait bir bank oldı, çeşit türlü şart qoydılar, şimdi de eşitmege bile istemeyler. Amma olarnen oğraşacaq taqatım endi qalmadı... Çoq yazdım, añlattım ... Bu on biñni yazıqsınğanımdan degil, (bu menim içün müim bir para olsa da...) ülke böyle bir alçaklıqqa dayanmaq kerekmegeninden. Ekinci adise. TSNAPta (İdariy hızmetler merkezi) daire içün sırağa qayd olmağa qarar berdim. Er şey çökti, (evni) coydım; Interpolnıñ qıdıruv cedveli dep iç bir yerge qaytalmam. Laf ettim, nezaketnen qabul ettiler, keliñiz dediler. Ömür arqadaşımnen keldik, pasportlarımıznı alıp qırımtatar adımız ve soyadımıznı körgenlerinde, 1976-dan qalma bir ev sıramız olğanını añlatmağa mecbur qaldıq. Bizge irişiñ, bir şey olsa sizge haber etermiz, dediler. Amma nasıl olur böyle, munasip bir qararımız da bar... Çezim bar, amma fond yoq, dep aytalar. Bu bürokratik fokuslarnı yahşı bilem. Eglencelernen sıñırlı qalmayıp ta, ayatnı kerçek manada qurmaq müimdir. Lâkin bu devletniñ qırımtatarlarğa nisbeten davranışı, ne yazıq ki, müsbet degil.